شورای عالی انقلاب فرهنگی

هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره

«کرسی ترویجی»

پژوهشکده حقوقی شهر دانش برگزار میکند:

• ارائه کننده: دکتر محمدهادی ذاکرحسین (عضو هیأت علمی دانشگاه تهران)
• ناقدان:

ناقد نخست: دکتر سیدقاسم زمانی /عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی

ناقد دوم: دکتر امیر مقامی /عضو هیأت علمی دانشگاه یزد

• دبیر علمی: دکتر مونا خلیل‌زاده

• زمان برگزاری: 3 مرداد ۱۴۰۰ (ساعت ۱۶؟)

• مکان برگزاری: پژوهشکده حقوق شهر دانش
• گزارش نشست:

در تاریخ یکشنبه 1400/05/03 پژوهشکده حقوقی شهر دانش با استعانت از پروردگار متعال، کرسی نظریه‌پردازی با عنوان «تحریم‌های ایران در دیوان کیفری بین‌المللی» را برگزار نمود.
در ابتدا رأس ساعت 16 عصر، قاری قرآن با تلاوت آیاتی چند از کلام‌الله مجید جلسه را به‌طور رسمی آغاز نمود. بعد از آن، دبیر جلسه از ارائه‌کننده محترم درخواست نمود که در جایگاه خود حاضر شده و در مدت 20 دقیقه به ارائه مطالب خود بپردازد.
سؤالات تحقیق از جمله به شرح ذیل بود:
آیا می‌توان تحریم‌های اقتصادی را در شمار جنایات علیه بشریت در نظر گرفت؟
آیا ایران می‌تواند از طریق یک کنشگری حقوقی، موفق به اخذ صلاحیت دیوان در رسیدگی به آثار و تبعات ناشی از تحریم‌های اقتصادی، در ذیل رفتارهای مندرج در بند K ماده هفت اساسنامه رم شود؟
آیا ایران می‌تواند صلاحیت دیوان کیفری بین‌المللی را تنها نسبت به قضیه تحریم‌های ایالات‌ متحده بپذیرد، بدون آن‌که به دیوان این صلاحیت را بدهد که به بحران‌های دیگر ورود پیدا کند؟
ارائه‌کننده، پس از تبیین خاستگاه و سیر نظریه، به بیان نکاتی در خصوص مختصات ایده پرداخت از نقطه‌نظر وی تحریم که به مثابه یک جنایت بین‌المللی فاقد عنصر خشونت است، عبارت است از هرگونه رفتاری که با هدف محروم ساختن مردم عادی از مایحتاج زندگی انجام می‌شود و تحریم اقتصادی یکی از مصادیق آن است. مطابق دیدگاه وی، اگرچه در اساسنامه رم عنوان تحریم غایب است، اما این رفتار قابل انطباق با برخی از عناوین است و تحریم‌های اقتصادی می‌تواند تحت شرایط خاصی به واسطه نتایج مجرمانه‌ای که ایجاد می‌کنند، به آستانه جنایت علیه بشریت برسند. در این مورد، هدف، تقویت گفتمان جنایت علیه بشریت بودن تحریم‌ها است و حتی اگر دادستانی دیوان در قضیه جاری در ارتباط با ارجاع تحریم‌های امریکا از سوی دولت ونزوئلا اعلام نماید که تحریم‌ها مصداق جنایت علیه بشریت نیست، باز هم باید برای تقویت و توسعه این گفتمان تلاش شود.
پس از آن‌که دکتر ذاکرحسین مطالب خود را بیان نمود ، دبیر جلسه از ناقد اول درخواست نمود که نظرات خود را بیان کند. ناقد اول آقای دکتر مقامی، بر ضرورت ورود حقوق‌دانان ایرانی برای تجزیه‌وتحلیل تحریم‌ها و ایده‌پردازی و تلاش برای احقاق حقوق ملت ایران در این مورد تأکید کرد و بیان نمود که فقدان رویه قضایی در معنای خاص، نباید در مسیر ایده‌پردازی و دفاع از حقوق ملت ایران مانعی ایجاد کند. ما نباید به انتظار حرف‌های تازه و ایده‌های دیگران باشیم و این مسیری است که پژوهش سپری می‌کند تا بتواند ایده‌ای جدید خلق نماید و حرف تازه‌ای داشته باشد. از دیدگاه وی، که با کلیات ایده جنایت علیه بشریت بودن تحریم‌ها موافق و هم‌رأی بودند، تحریم یک عمل خشونت‌آمیز محسوب نمی‌شود، اما در جنایت علیه بشریت، اساساً به وجود خشونت که یکی از ارکان جرایم جنگی است، نیاز نیست. شناسائی جنایات علیه بشریت در واقع یک حمایت کیفری بین‌المللی از حقوق بشر می‌باشد. از دیدگاه وی، چیزی که باید به آن پرداخته شود این است که متن اعلامیه پذیرش صلاحیت دیوان چگونه باید تنظیم شود؟ آیا امکان دارد پذیرش صلاحیت دیوان باعث شود که مقامات دولت ایران هم در مظان اتهام قرار بگیرند؟ برخی از افراد و بنگاه‌ها در حال حاضر از موضوع تحریم‌ها سوءاستفاده می‌کنند. آیا صلاحیت دیوان کیفری بین‌المللی این افراد را هم در برمی‌گیرد؟ آیا ممکن است بخشی از مسؤولیت تداوم این تحریم‌ها متوجه اشخاص غیرآمریکایی -اعم از ایرانی و غیرایرانی- باشد؟ باید توجه داشت که جمهوری اسلامی ایران منتقد دیوان بوده است و نهایتاً ممکن است که هر نوع اقدام حقوقی نسبت به تحریم‌های آمریکا از طریق دیوان کیفری بین‌المللی تحت تأثیر برخی ملاحظات غیرحقوقی قرار داشته باشد.
پس از آن، ناقد دوم، جناب آقای دکتر سیدقاسم زمانی، به طرح دیدگاه‌های خود پرداخت . وی بر مطالب ارائه‌شده انتقادات متعددی وارد نمود؛ هرچند نوآوری در مطالب را به نوبه خود قابل تقدیر و دفاع دانست. از نقطه‌نظر وی، قاعده جنایی ارکان و عناصر خاصی دارد که هم در نظام حقوق جزای داخلی و هم در حقوق کیفری بین‌المللی حساسیت خاصی نسبت به آن وجود دارد؛ زیرا می‌تواند حقوق و آزادی‌های فردی متهم را تحت تأثیر قرار دهد. در استناد به ماده 7 اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی در مورد اعمال غیرانسانی مشابه باید توجه داشت که این رفتار 5 رکن دارد و هر یک از این ارکان باید در مورد تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران اثبات شود. اگر قرار است که تحریم‌های اقتصادی آمریکا را جنایت علیه بشریت قلمداد کنیم، باید اثبات کنیم که این تحریم‌ها به منزله یک حمله یا یک اقدام جمعی است که علیه یک جمعیت غیرنظامی صورت گرفته است. وی در بخشی از سخنان خود به این مسئله اشاره داشت که نباید نتیجه‌گرا باشیم و صرفاً آثار تحریم‌ها را مورد توجه قرار دهیم. انگیزه، اقدامات مقدماتی و شیوه عمل نیز بسیار مهم بوده و باید مورد توجه قرار گیرد. از دیدگاه وی، مسؤولیت در حقوق کیفری بین‌المللی فردی است و اگرچه باید با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا و هر دولتی که خلاف استانداردهای جهانی عمل می‌کند، مقابله شود، اما ظرفیت دیوان کیفری بین‌المللی با محدودیت مواجه است و این ایده‌ها اگر جنبه عمومی پیدا کند، می‌تواند زمینه اصلاح اساسنامه دیوان را فراهم کند. در حقوق کیفری نباید صرفاً به نتایج نگریست و از شیوه و نحوه ارتکاب جرم غافل شد. جنایات علیه بشریت از جمله جرایم سیستماتیک است که ارتکاب آنها منجر به نقض مستقیم حقوق اساسی بشر می‌شود.
در بخش دوم ارائه‌کننده به پاسخ‌دهی به نقدها و سؤالات ایرادشده از سوی ناقدان محترم پرداخت. وی انطباق تحریم‌ها با جنایت علیه بشریت بودن را منطبق با موازین و اصول تفسیری حقوق کیفری از جمله اصل تفسیر مضیق قلمداد کرد و بند K اساسنامه رم را یک جرم‌انگاری نتیجه‌گرا دانست. همچنین وی با اشاره به رویه قضایی دیوان در مورد قضیه ساحل عاج و تصریح شعبه تجدیدنظر دیوان در این ارتباط استدلال کرد که در صورتی‌که یک دولت غیر عضو مانند ایران صلاحیت دیوان را تنها نسبت به یک قضیه و بحران خاص مانند تحریم‌ها بپذیرد صلاحیت دیوان به سایر جرایم مرتبط با قضایای دیگر در قلمروی سرزمینی آن دولت تعمیم نخواهد یافت و از این حیث پذیرش موردی صلاحیت دیوان مانند ارجاع یک وضعیت از سوی شورای امنیت قضیه‌محور خواهد بود. در پایان وی با اشاره به اینکه دولت ایران به عنوان دولت امضاکننده اساسنامه رم باید از ظرفیت دیوان در راستای احقاق حق مردم خود استفاده کند تأکید داشت که نبود سابقه و نو بودن ایده جنایت علیه بشریت بودن به هیچ عنوان مانعی در مسیر پذیرش آن نیست چراکه باید بتوان در عرصه عدالت بین‌المللی ابتکار عمل و تولید داشت و صرفاً مصرف‌کننده نبود.
در انتهای جلسه، ارائه‌کننده ضمن پاسخ‌گویی به سؤالات مطرح‌شده، مباحث مفیدی را در خصوص صلاحیت موردی دیوان کیفری بین‌المللی براساس بند 3 ماده 12 اساسنامه رم، ضرورت تقویت و توسعه گفتمان تأکید بر جنایت علیه بشریت بودنِ تحریم‌ها حتی در صورت به نتیجه نرسیدن اقدام حقوقی از طریق دیوان کیفری بین‌المللی و مطالبه‌گری در این حوزه مورد اشاره قرار داد و سپس از مطالب مطرح‌شده جمع‌بندی خود را ارائه کرد. پس از آن، از داوران محترم و شرکت‌کنندگان در جلسه قدردانی به عمل آمد و دبیر جلسه، رأس ساعت 18 و 30 دقیقه ختم جلسه را اعلام نمود. مشروح مطالب ارائه‌شده در این جلسه را می‌توانید در وبسایت پژوهشکده حقوقی شهر دانش به آدرس وب‌سایت پژوهشکده مشاهده نمایید.